یوسفی، ع.، کنیپر، ک.، پاهل-وستل، ک. (1400). احیای رودخانهٔ زاینده‌رود: واكاوي علل سیاسی کمبود آب در ایران، موسسه توسعه آلمان، بن، آلمان. DOI: 10.23661/bp9.2021.v1.1

نسخه انگلیسی:

Restoring the Zayndeh Rud River: Addressing the Political Causes of Water Shortage in the Zayandeh Rud River, Iran

نسخه آلمانی:

Wiederherstellung des Flusses Zayandeh Rud: Bekämpfung der politischen Ursachen der Wasserknappheit im Iran

چکیده

این مقالهٔ راهبردي، یکی از شش مطالعه‌ٔ موردي پروژهٔ STEER در زمينهٔ چالش‌های هماهنگی در مدیریت منابع آب است. براي ساير مناطق نيز متن‌هاي جداگانه‌اي در دسترس است.

مشکلات آب در ایران رو به افزايش است و اغلب بدون پاسخ مانده‌اند. رودخانهٔ زاینده‌رود، از رودخانه‌های اصلی در ایران، دچار کمبود شدید آب است. همگام با افزايش تقاضای آب طي دهه‌هاي اخير، رقابت بين ‌‌بخشي و بين ‌منطقه‌ای بر سر آب فزوني يافته است. تاکنون راهبرد اصلی این مشکل، انتقال آب به این حوضه بوده و به دلایل اجتماعی و سیاسی کمبود آب، کمتر پرداخته شده است. در حال حاضر، تنش‌ها و كشمكش‌هاي قابل توجهی بر سر آب شكل گرفته که با وقوع تغییرات و نوسانات آب و هوايي نيز تشدید شده است. با اينكه سازوكارهاي هماهنگي در قوانين و مقررات ايران پيش‌بيني شده و در سايه‌ٔ مديريت آمرانه از بالا به پايين دولت، انتظار ناهماهنگي كمتري مي‌رود؛ ولي برنامه‌ریزی جزيره‌اي، عدم تبادل آمار و اطلاعات، تمركزگرایی در قانون‌گذاري، تصمیم‌گیری‌های غیرشفاف، عدم مسئوليت‌پذيري و نبود هماهنگی‌ به روشني آشكار است. تداوم این چالش‌ها گوياي آن است که کمبود آب، نشانه‌ٔ مشکلی ریشه‌ای‌تر است که به آثار دولت نفتی در ایران مربوط می‌شود. درآمدهاي نفتي، نقش دولت را به عنوان دریافت‌کنندهٔ اصلی این رانت بیرونی دگرگون كرده است. ویژگی بارز این شيوه‌ٔ حكومت‌داري، تمرکز قدرت در سطح ملی، گسترش بوروکراسی و دخالت‌های روزافزون است كه سبب تضعيف اقتدار بخش عمومی و ظرفیت‌های سیاست‌گذاری موثر و منسجم  شده است.

ضعف قابلیت‌های دولت در تدوين و اجرای سیاست‌ها و به‌هم‌ريختگي دستگاه اداری، منجر به نا‌هماهنگی‌هاي گسترده شده است. نمود اين کمبودها در حوضهٔ زاینده‌رود به شكل نظارت و کنترل محدود بر برداشت‌هاي آب، به ویژه از چاهها (که نیمی از آنها غيرمجاز هستند)، نبود حاكميت قانون، سازوكارهاي هماهنگی‌ فراوان ولي بدون ساختارهای مشخص، عدم مشاركت ذی‌نفعان و نبود راهبرد و برنامه‌اي اثربخش براي رفع اين چالش‌ها، بروز يافته است. حاكميت رويكردي فن‌سالارانه با توسعه‌ٔ انتقال‌هاي آب بین‌حوضه‌‌اي و ساخت سدها، نقاط ضعف ظرفیت‌هاي نهادی بخش آب را پنهان كرده است و انگیزه‌های چرخش به سوي راهبردهاي پیچیده و زمان‌بر مانند مدیریت جامع‌نگر تقاضای آب را از بين برده است. بنابراین ما اين اقدامات را پيشنهاد می‌کنیم:

• شفافیت بیشتر در تصمیم‌گیری‌ها، همراه با امكان دسترسی همگاني به آمار و اطلاعات مصارف مختلف آب و ارائه‌ٔ تصویري واقع‌بینانه از رودخانه؛
• افزایش آگاهی همگاني درباره‌ٔ مسئولیت اجتماعي افراد جامعه در قبال حفظ اين رودخانه و منافع اجتماعی حاصل از همکاری موفقیت‌آمیز به‌جاي كشمكش بر سر آب؛
• قطع ارتباط میان رانت نفت و توهّم اینکه آب به وفور وجود دارد، از طریق جلب پشتیبانی عمومي با توسعهٔ پويش‌ها و كارزارهايي برای گذار از مدیریت عرضه‌محور آب.